Met de constatering dat data toch niet altijd objectief zijn eindigde ik mijn vorige post in deze serie naar aanleiding van mijn lezing ‘De cijfers liegen niet’. Vandaag tijd voor het vervolg.
Foto door Lianhao Qu op Unsplash
Overal en altijd
Om dit in een wat algemener perspectief te plaatsen: de hele dag hebben we de beschikking over data, over numerieke informatie. Steeds vaker en steeds meer spelen kwantitatieve analyses een belangrijke rol: in de artikelen die we lezen, bij de meningen die we vormen of bij het nemen van beslissingen.
Bovendien meten we ook steeds vaker onszélf. Hartslag, aantal stappen, aantal trappen omhoog, actieve minuten per week. Het gebruik van de gezondheidsfunctie van een smartwatch of app op je telefoon is inmiddels heel gewoon. En ook de vele lijstjes in bulletjournals*, een nieuwe trend op een oud medium, zijn een manier om allerlei gegevens van jezelf te verzamelen en inzichtelijk te maken.
Maar bovenal worden er de hele dag gegevens óver ons verzameld, vaak zonder dat we ons er zo bewust van zijn. Denk alleen al aan ons online gedrag. Ik ben laatst geschrokken toen ik een demonstratie kreeg van wat je als bedrijf allemaal met de clicks van bezoekers op je website kunt doen. Iets wat we allemaal wel weten, maar waarvan ik mij op dat moment realiseerde dat ik veel te weinig stilsta bij de verstrekkende mogelijkheden. Ook in de publieke ruimte zijn onze bewegingen te volgen. We zijn te zien op camera’s, onze online betalingen laten een spoor achter, we checken in en uit op het station en onze telefoon haakt op allerlei netwerken aan. Ook in werk wordt je veel meer dan vroeger gemeten. Mijn eerste lezingen gaf ik gewoon. Nu is het bijna standaard dat ik een cijfer en beoordeling krijg na afloop.
Foto door Luco Dugaro op Unsplash
Houvast en zekerheid
Als je er zo bij stilstaat is het eigenlijk bijzonder dat we vooral heel blij zijn met de houvast die al die gegevens en numerieke analyses ons bieden. Ze geven ons een gevoel van zekerheid. Je zou zelfs kunnen zeggen dat dat verslavend is. We leven in een maatschappij van maakbaarheid. We lijken steeds meer moeite te hebben met onzekerheid of ongeluk. En dan is objectiviteit prettig. Op basis daarvan kun je echt rationale keuzes maken, onderbouwen wat je gaat doen en dus valt je dan na afloop ook niets te verwijten.
Die behoefte aan houvast geldt misschien nog wel het meest voor alles wat ons dierbaar is. Onze gezondheid en die van onze naasten. Of de toekomst van onze kinderen. ‘Evidence based’ en ‘evidence informed’ zijn niet voor niets in opkomst in het onderwijs. Meetbaarheid speelt een groeiende rol in het Nederlandse onderwijs. Met de komst van digitaal lesmateriaal zijn we nog beter in staat de voortgang van leerlingen in cijfers te vangen. Bijna elke ouder in Nederland ziet de cijfers van zijn of haar puberende dochter of zoon in Magister, soms nog eerder dan de kinderen zelf. En de roep om ons onderwijs in te richten op basis van bewezen technieken wordt steeds groter. Tegelijkertijd wordt alles wat niet in hard cijfermatig bewijs is vastgelegd geframed als experimenteren met kinderen.
Cijfers op hun plek
Steeds meer lees ik waarschuwende geluiden; dat we niet zomaar blind moeten vertrouwen op cijfers en algoritmes. In Nederland kennen we het boek van Sanne Blauw*, waarin ze cijfers op hun plek probeert te zetten. Internationaal vind ik het boek ‘Weapons of math destruction’ van Cathy O’Neil* zeer de moeite waard. O’Neil, wiskundige, laat in dit boek en de vele lezingen die ze geeft, voorbeelden zien van hoe algoritmes in allerlei gebieden van ons leven de bocht uit vliegen. Ze waarschuwt hoe dergelijke algoritmes een ontwrichtende werking kunnen hebben in het leven van individuen. Maar ook hoe zij de democratie kunnen ondermijnen. Ze laat zien dat er veel meer op het spel staat dan “ik heb helemaal niets te verbergen”. Het mooie aan het werk van O’Neil vind ik dat ze laat zien op welke manier algoritmes destructief kunnen worden. Daarin ligt direct de richting van de oplossing, de manieren waarop algoritmes wel van een enorme meerwaarde kunnen zijn voor onze maatschappij. Dit pleit ervoor om kritischer met elkaar in gesprek te gaan over dit soort ontwikkelingen. Het geeft het belang aan van echt te begrijpen wat hier gebeurt en daar grenzen aan te stellen.
Samenvattend kunnen we zeggen dat de voorbeelden laten zien dat we niet zomaar blind kunnen vertrouwen op de cijfers. Ook al willen we dat vaak ontzettend graag. De neiging tot blind vertrouwen is een valkuil die we in de gaten moeten houden. (Big) data, AI, we kunnen er heel erg veel goeds mee doen, maar er kleven ook zeker gevaren aan. De impact op onze maatschappij én op persoonlijk vlak is groot, dus we kunnen ons er niet zomaar van wegdraaien. Het gaat immers niet alleen over de beslissingen die je zelf neemt, maar ook over de beslissingen die over jou worden genomen; of je geschikt wordt bevonden voor bepaald werk, of je een lening kunt afsluiten tegen gunstige tarieven, of je wel gezond genoeg leeft om cadeaus van je verzekeringsmaatschappij te krijgen, of de postcode van je huis voldoende vertrouwen wekt, of de politie je heel vaak controleert. Bovendien maken dit soort ontwikkelingen het steeds lastiger om een outlier te zijn. En outliers hebben we nodig in onze maatschappij.
Foto door Timothy Eberly op Unsplash
Kritisch wiskundig denken
Hoe kunnen wij onszelf hier tegen wapenen? Mediawijsheid richt zich dikwijls op het herkennen van kwade bedoelingen. De voorbeelden laten juist zien dat het ook vaak met de beste bedoelingen mis kan gaan. Soms omdat er te weinig kennis is van wat je wel en niet met data mag doen. Andere keren ligt de oorzaak in gegroeide gewoontes in het omgaan met numerieke informatie waar niet meer kritisch op wordt gereflecteerd. En andere keren gaat het om gevolgen die je niet altijd van tevoren kunt overzien*.
Wat zijn dan de oplossingen?
We zouden alles wat we tegenkomen kunnen checken. Ik weet niet hoe dat met jou zit, maar voor mij zou dat ondoenlijk zijn. We kunnen ook de andere kant kiezen: alles wantrouwen wat we lezen. Dat is een zorgelijke ontwikkeling die we veel op internet zien. Het betekent een devaluatie van feiten. En als we niet uitkijken dan komen feiten en meningen op hetzelfde niveau te staan. Dat is echt de baby met het badwater weggooien. We lopen het risico het goede van wetenschap kwijt te raken.
Ik denk dat er een derde weg is die ik kritisch wiskundig denken heb genoemd*. Dat wil zeggen: kritisch denken met gebruik van je wiskundige toolkit. Het geeft je de mogelijkheid een voorselectie te maken, rode vlaggen te laten wapperen bij die dingen die je echt even moet checken. Het stelt je in staat om met minder inspanning de belangrijkste gevallen van teveel vertrouwen in data eruit te filteren.
Een hele inleiding over de positie van cijfers in onze maatschappij. Maar wat moet je met die wetenschap in het onderwijs. We zijn hier immers vandaag op een congres over rekenen-wiskunde en onderwijs. Daarover in de volgende post meer.
Noten*:
- Een bulletjournal is een combinatie van planning en zelfreflectie uitgevonden door Ryder Caroll en is inmiddels een echte trend
- Sanne Blauw. Het bestverkochte boek ooit (met deze titel).
- Cathy O’Neil. Weapons of math destruction.
- Bijvoorbeeld de onverwachte effecten van Pokemon Go. Mata Haggis-Burridge. Stop assuming data, algorithms and AI are objective
- Geeke Bruin-Muurling. Why we need more critical mathematical thinking.